یکی از مصالح ساختمانی باستانی و سنتی، که عمدتاً از خاک رس، آب و مواد دیگر مانند کاه، شن، یا حتی الیاف طبیعی ترکیب می‌شود. پس از قالب‌گیری، در معرض تابش آفتاب خشک می‌شود تا به‌عنوان بلوک‌های ساختاری مقاوم برای استفاده در ساختمان‌ها به‌کار رود. معمولاً در اندازه‌های مشخصی ساخته می‌شود که بسته به نیاز پروژه، اندازه‌های مختلفی می‌تواند داشته باشد. خشت به‌طور طبیعی خاصیت جذب حرارت را دارد و به همین دلیل در مناطق گرم و خشک، به‌ویژه در معماری بومی، برای ساخت دیوارها، سقف‌ها، طاق‌ها و حتی گنبدها استفاده می‌شود.
تاریخچه
به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و پرکاربردترین مصالح ساختمانی، تاریخی بسیار غنی و کهن دارد که به هزاران سال پیش بازمی‌گردد. این ماده در بسیاری از فرهنگ‌ها و تمدن‌های قدیم، به‌ویژه در نواحی خشک و نیمه‌خشک جهان، مورد استفاده قرار گرفته است. تاریخچه استفاده از خشت از تمدن‌های اولیه در ایران و بین‌النهرین آغاز شده و در طول تاریخ، در بسیاری از مناطق جهان رواج یافته است.
در ایران باستان:
در ایران، استفاده از خشت به دوران باستان برمی‌گردد و یکی از مهم‌ترین مصالح ساختمانی برای ساخت بناهای شهری و روستایی بوده است. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که ایرانیان باستان از ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد برای ساخت بناهایی چون خانه‌ها، معابد، برج‌ها و حتی شهرها استفاده می‌کردند. یکی از نخستین نمونه‌ها، شهر چغازنبیل در تمدن ایلام است که به‌عنوان یکی از اولین شهرهای بزرگ خشتی شناخته می‌شود.
در دوران هخامنشیان. حتی پیش از آن، استفاده از آن در ساخت بناهای عمومی و مذهبی معمول بود.
در دوره ساسانیان. برای ساخت مقبره‌ها، تالارها و ارگ‌ها، خشت و آجر به‌طور گسترده‌ای استفاده می‌شد.
در دوران اسلامی ایران نیز، در ساخت مساجد، مدارس، کاروانسراها و خانه‌ها رواج داشت. نمونه بارز این کاربردها، ارگ بم و مسجد جامع یزد هستند که هر دو دارای ساختمان‌های خشتی هستند.
در بین‌النهرین و تمدن‌های باستانی:
در بین‌النهرین (شامل کشورهای امروزی عراق و سوریه) نیز یکی از مصالح ساختمانی اصلی بود.
استفاده از آن خشت به‌ویژه در ساخت شهرها و معابد رواج داشت. یکی از بزرگترین نمونه‌ها، زیگورات‌های بابل هستند. که در ساخت آنها به‌عنوان مصالح اصلی استفاده شده است. این مصالح به دلیل فراوانی خاک رس در منطقه، به‌طور گسترده مورد استفاده قرار می‌گرفت.
در مصر باستان و دیگر تمدن‌ها:
در مصر باستان نیز برای ساخت خانه‌ها و بناهای عمومی رایج بود. این مصالح به‌ویژه در مناطق روستایی و کم‌درآمدتر که دسترسی به مصالح سنگی محدود بود، کاربرد داشت. در مناطق گرم و خشک آفریقا، خشت به‌عنوان مصالح طبیعی و قابل دسترس در ساخت خانه‌ها، مساجد و کاروانسراها به‌کار می‌رفته است.
تکامل و تحول در دوره‌های مختلف:
در دوره‌های مختلف، روش‌های تولید خشت و ترکیب آن با سایر مواد تغییرات عمده‌ای داشته است. به‌ویژه در ایران، در برخی از دوره‌ها، با دیگر مصالح مانند آجر، کاهگل و حتی پشم شتر ترکیب می‌شد تا دوام و استحکام بیشتری پیدا کند. این نوع ترکیب‌ها باعث شده‌اند که بناهای خشتی ایرانی به مدت‌های طولانی مقاوم بمانند.
نقش در معماری مدرن:
در دوران معاصر، استفاده از خشت به‌طور عمده محدود به بازسازی بناهای تاریخی و بناهای سنتی شده است، اما در بسیاری از مناطق دنیا، همچنان در مناطق کم‌درآمد و نواحی روستایی برای ساخت خانه‌های ساده از خشت استفاده می‌شود. همچنین، در برخی پروژه‌های معماری پایدار و زیست‌محیطی، برای کاهش مصرف انرژی و سازگاری با محیط زیست، از خشت در طراحی‌های مدرن نیز بهره گرفته می‌شود.
کاربردها در معماری ایران
در معماری ایران به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و پرکاربردترین مصالح ساختمانی، در ساخت بخش‌های مختلف بناها نقش حیاتی داشته است. در طول تاریخ نشان‌دهنده آگاهی و مهارت معماران ایرانی در تطابق ساختارهای معماری با شرایط محیطی و اقلیمی بوده است.
1. دیوارهای خشتی:
دیوارهای خشتی یکی از اصلی‌ترین بخش‌های ساختار بناها در معماری ایران بوده‌اند. از آنجا که به‌طور طبیعی عایق حرارتی مناسبی است، این دیوارها در تابستان‌ها از ورود گرمای شدید به داخل ساختمان جلوگیری می‌کنند و در زمستان‌ها، گرمای داخلی را حفظ می‌نمایند. در مناطق گرم و خشک ایران، این ویژگی بسیار اهمیت داشت و باعث می‌شد که خانه‌ها و بناهای خشتی در برابر نوسانات دمایی مقاوم باشند. به ویژه در شهرهای کویری مانند یزد، کرمان و اصفهان، خانه‌های خشتی با دیوارهای ضخیم، به‌طور طبیعی از تغییرات دمایی شدید محافظت می‌کردند. در این مناطق، دیوارهای خشتی علاوه بر نقش عایق حرارتی، به عنوان بخش اصلی جداسازی فضاهای مختلف خانه‌ها و سایر بناها نیز استفاده می‌شدند.
2. سقف‌ها و طاق‌ها:
سقف‌های گنبدی و طاقی خشتی یکی دیگر از کاربردهای اصلی در معماری ایرانی بوده است. در گذشته، به دلیل کمبود منابع چوب و عدم دسترسی به مصالح دیگر، معماران ایرانی از خشت و آجر برای ساخت سقف‌ها و طاق‌های گنبدی استفاده می‌کردند. این طاق‌ها و گنبدها با توجه به شکل خاص خود، می‌توانستند بار زیادی را تحمل کنند و در برابر نیروهای طبیعی مانند باد و زلزله مقاوم باشند. سقف‌های گنبدی خشتی به ویژه در مساجد، مدارس، بازارها و کاروانسراها کاربرد داشته‌اند. به‌ویژه در مناطق بیابانی و کویری ایران، این طاق‌ها و گنبدها به‌خوبی می‌توانستند از تابش مستقیم خورشید جلوگیری کرده و در عین حال فضای داخلی را خنک نگه دارند.
3. گنبدهای خشتی:
گنبدهای خشتی یکی از ویژگی‌های بارز معماری ایرانی در دوره‌های مختلف تاریخی بوده‌اند. این گنبدها به‌ویژه در بناهایی نظیر مساجد، آرامگاه‌ها و ساختمان‌های مذهبی استفاده می‌شدند. گنبدهای خشتی در بسیاری از شهرهای تاریخی مانند یزد، اصفهان، کاشان و کرمان ساخته شده‌اند و در این شهرها هنوز هم نمونه‌های بی‌نظیری از آنها باقی مانده است. این گنبدها به دلیل ویژگی‌های فنی خاص خود، قادر به تحمل وزن زیاد هستند و می‌توانند فضایی وسیع و بی‌ستون ایجاد کنند که برای ساخت مسجدها و سایر بناهای عمومی مناسب بوده است.
4. ساخت مساجد و بناهای مذهبی:
مساجد و بناهای مذهبی یکی از مهم‌ترین کاربردهای آن در تاریخ معماری ایران بوده‌اند. از آنجا که معماری مساجد در ایران همیشه دارای طاق‌ها و گنبدهای بلند و گسترده بوده است، خشت به‌عنوان مصالحی که می‌تواند سقف‌های گنبدی و طاقی پایدار بسازد، انتخاب مناسبی به شمار می‌رفته است. در دوران‌های مختلف تاریخ اسلامی ایران، مساجد بزرگی با استفاده از خشت و آجر در شهرهای مختلف ساخته شده‌اند که برخی از آنها هنوز هم پس از قرن‌ها باقی مانده‌اند و از این نظر، خشت را می‌توان یکی از مصالح کلیدی در توسعه معماری مذهبی ایران دانست.
5. کاروانسراها و فضاهای عمومی:
کاروانسراها، که در گذشته برای اقامت کاروان‌ها و مسافران استفاده می‌شد، اغلب با استفاده از خشت ساخته می‌شدند. در این بناها، دیوارهای ضخیم به‌عنوان عایق حرارتی عمل می‌کردند و از این رو مسافران را در برابر دمای شدید روز و شب محافظت می‌کردند. در شهرهای مهم تجاری ایران همچون اصفهان، شیراز و یزد، کاروانسراهای خشتی بسیاری ساخته شده‌اند که علاوه بر ارائه پناهگاه برای مسافران، به عنوان مراکز تجاری و فرهنگی نیز عمل می‌کردند.
6. خانه‌های سنتی:
در بسیاری از روستاها و شهرهای ایران، خانه‌های خشتی بخش بزرگی از معماری بومی را تشکیل می‌دهند. این خانه‌ها اغلب با دیوارهای ضخیم خشتی و سقف‌های گنبدی یا طاقی ساخته می‌شدند و به دلیل استفاده از خشت، در برابر شرایط سخت آب و هوایی مقاوم بودند. در این خانه‌ها، علاوه بر دیوارها و سقف‌ها، از آن برای ساخت ایوان‌ها، حیاط‌ها، آشپزخانه‌ها و فضاهای عمومی خانه استفاده می‌شد. در این ساختارها، طراحی فضای داخلی به‌گونه‌ای بود که در تابستان‌ها بتواند خنک باشد و در زمستان‌ها فضای داخلی گرم و مطبوعی را فراهم کند.
7. آرامگاه‌ها و بناهای تاریخی:
بناهای تاریخی و آرامگاه‌های ایران نیز به طور گسترده از آن در ساختار خود استفاده کرده‌اند. این بناها اغلب به‌دلیل نقش فرهنگی و مذهبی‌شان از اهمیت بالایی برخوردار بوده‌اند و معماری آنها با استفاده از خشت و آجر به شیوه‌های منحصر به فرد طراحی می‌شده است. در برخی از این بناها، خشت به‌عنوان یکی از مصالح اصلی در ساخت گنبدها، دیوارها و بخش‌های داخلی استفاده می‌شده است.
مزایا در معماری بومی ایران
سازگاری با اقلیم‌های مختلف:
یکی از ویژگی‌های برجسته خشت این است که به خوبی با اقلیم‌های مختلف ایران سازگار است. در مناطق گرم و خشک ایران، خشت به دلیل ظرفیت حرارتی بالایی که دارد، می‌تواند دمای داخلی ساختمان‌ها را به طور طبیعی تنظیم کند. این ویژگی موجب کاهش مصرف انرژی برای خنک کردن یا گرم کردن فضا می‌شود و بنابراین به طور غیرمستقیم به حفظ منابع انرژی کمک می‌کند. در تابستان، خشت حرارت زیاد را جذب می‌کند و در زمستان، گرما را حفظ می‌کند، این ویژگی به ویژه در اقلیم‌های گرم و خشک که تغییرات دما به شدت متغیر است، بسیار مفید است.
استفاده از مواد بومی و در دسترس:
خشت از خاک رس و مواد طبیعی که در هر منطقه‌ای قابل دسترسی است ساخته می‌شود. این ویژگی نه تنها موجب صرفه‌جویی در هزینه‌ها و کاهش نیاز به حمل و نقل مصالح از فواصل دور می‌شود، بلکه به نوعی به حفظ هویت معماری بومی منطقه نیز کمک می‌کند. مواد تشکیل‌دهنده خشت به راحتی از محیط اطراف به دست می‌آید و این امر موجب کاهش مصرف منابع غیر تجدیدپذیر می‌شود.
سازگاری با اکوسیستم و حفظ محیط زیست:
<p>استفاده از خشت در ساخت بناها به این دلیل که مواد اولیه آن از خاک و منابع طبیعی است، آسیبی به اکوسیستم وارد نمی‌کند. پس از تخریب یا پایان عمر مفید یک بنا، خشت به راحتی به طبیعت باز می‌گردد و باعث آلودگی یا آسیب به محیط زیست نمی‌شود. این ویژگی خشت آن را به یکی از مصالح پایدار در معماری تبدیل می‌کند که در تطابق با اصول توسعه پایدار قرار دارد.
کاهش هزینه‌ها و صرفه‌جویی اقتصادی:
همانطور که اشاره شد، خشت از مواد بومی و ارزان‌قیمت تهیه می‌شود که به کاهش هزینه‌های ساخت و حمل مصالح کمک می‌کند. همچنین استفاده از خشت به دلیل آشنایی مردم محلی با روش‌های ساخت آن و در دسترس بودن مواد اولیه، هزینه‌های تولید را به حداقل می‌رساند. به علاوه، ساخت و استفاده از خشت می‌تواند به کاهش هزینه‌های تعمیر و نگهداری نیز منجر شود، زیرا این مصالح به خودی خود دوام و مقاومت بالایی دارند.
طول عمر بالا و دوام:
بناهای خشتی، با توجه به تجربه طولانی‌مدت استفاده از این مصالح در معماری ایران، عمر مفید طولانی دارند. استفاده از اندودهای مختلف و روکش‌های محافظ بر روی دیوارهای خشتی، موجب افزایش دوام و مقاومت این بناها در برابر شرایط محیطی مختلف می‌شود. بسیاری از بناهای تاریخی ایران که از خشت ساخته شده‌اند، علی‌رغم گذشت زمان طولانی، هنوز پابرجا مانده‌اند و از همین رو می‌توان به پایداری و طول عمر این مصالح پی برد.
معایب
حساسیت به رطوبت:
یکی از معایب اصلی، حساسیت بالای آن به رطوبت است. در مناطق با رطوبت زیاد یا بارندگی‌های زیاد، می‌تواند به راحتی تحت تأثیر رطوبت قرار گیرد و خراب شود. این موضوع در مناطق شمالی و مناطق مرطوب ایران یک چالش جدی است که باعث محدودیت استفاده از این مصالح در این مناطق می‌شود.
نیاز به نگهداری و مراقبت بیشتر:
بناها با این متریال برای حفظ مقاومت و دوام خود نیاز به مراقبت‌های خاص دارند. استفاده از اندودها و پوشش‌های محافظ ضروری است تا از تخریب و آسیب به دیوارها جلوگیری شود. در صورتی که این مراقبت‌ها به درستی انجام نشود، ممکن است در اثر عوامل طبیعی مانند باران‌های سنگین یا زمین‌لرزه دچار آسیب‌های جدی شوند.
مقاومت کم در برابر زلزله:
یکی دیگر از معایب آن، مقاومت کم آن در برابر زلزله است. این مصالح به دلیل ویژگی‌های ساختاری خود، در برابر نیروهای لرزه‌ای مقاومتی ندارد و می‌تواند باعث آسیب به سازه شود. بنابراین، در مناطقی که در معرض خطر زلزله قرار دارند، استفاده از آن نیازمند تدابیر ویژه و تقویت‌های ساختاری است.
نمونه‌های شاخص بناهای خشتی در ایران:
ارگ بم:
موقعیت: بم، استان کرمان
توصیف: ارگ بم یکی از بزرگترین و قدیمی‌ترین بناهای خشتی در جهان است که به عنوان یک شهر خشتی در دوران قبل از اسلام ساخته شده است. این بنا به مساحت بیش از 200 هزار متر مربع شامل دیوارهای ضخیم، برج‌ها و گنبدهای خشتی است. ارگ بم تا پیش از زلزله 2003 میلادی به‌عنوان یک شاهکار معماری خشتی شناخته می‌شد.
مسجد جامع یزد:
موقعیت: یزد
توصیف: مسجد جامع یزد یکی از زیباترین نمونه‌های معماری اسلامی و خشتی در ایران است. این مسجد دارای گنبدها، طاق‌ها و دیوارهای خشتی است که در کنار استفاده از آجرهای لعاب‌دار و کاشی‌های معرق، نمایی بی‌نظیر ایجاد کرده‌اند. ساخت این مسجد به دوران سلجوقیان برمی‌گردد.
خانه‌های سنتی یزد:
موقعیت: یزد
توصیف: در شهر یزد، خانه‌های سنتی بسیاری وجود دارند، که عمدتاً از خشت ساخته شده‌اند. این خانه‌ها دارای دیوارهای ضخیم خشتی هستند که به‌طور طبیعی در برابر حرارت و سرمای کویری مقاوم هستند. این خانه‌ها به‌ویژه در نواحی مرکزی ایران ویژگی‌های معماری خشتی و عایق حرارتی را به بهترین شکل به نمایش می‌گذارند.
کاروانسرای شاه عباسی:
موقعیت: راه‌های اصلی ایران، به‌ویژه در اطراف یزد، اصفهان و کرمان
توصیف: این کاروانسراها که برای اقامت کاروانیان، در جاده‌های تاریخی ایران ساخته شده‌اند، معمولاً از خشت و آجر ساخته شده‌اند. کاروانسراهای شاه عباسی با ویژگی‌های منحصر به فرد خود، نشان‌دهنده هنر معماری خشتی ایران در دوره صفویه است.
برج گنبد فیروزآباد:
موقعیت: فیروزآباد، استان فارس
توصیف: این برج که یکی از قدیمی‌ترین بناهای گنبدی ایران است، با استفاده از خشت ساخته شده و در زمان ساسانیان به‌عنوان آرامگاه یا بناهای مذهبی استفاده می‌شده است.
شهر چغازنبیل:
موقعیت: خوزستان
توصیف: از مهم‌ترین شهرهای باستانی دوران ایلامی است که به‌ویژه به‌خاطر زیگورات عظیم خود، که از خشت ساخته شده، شناخته می‌شود و در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.
بناهای خشتی در ایران و جهان نمونه‌هایی از استفاده هوشمندانه از مصالح طبیعی و محلی هستند که علاوه بر زیبایی، با شرایط اقلیمی و محیطی سازگاری دارند. از ارگ بم در ایران تا شهرهای باستانی مانند ماداکا و هجر در عربستان سعودی، همگی گواهی بر هنر معماری خشتی و قابلیت این مصالح در ساخت بناهای پایدار و مقاوم در برابر شرایط مختلف هستند.
برای دستیابی به مقالات بیشتر به این بخش از سایت مراجعه کنید.